21 Mayıs 2007 Pazartesi
20 Mayıs 2007 Pazar
Elit Dönüşümü: Jöntürkler Örneği
Türkiye, doğu ve batı arasındaki kritik konumu dolayısıyla hala bir Soğuk Savaş kuşatması altındadır.Bu soğuk savaş, ancak ve sadece içerden başlatılacak bir elit dönüşümü süreci sayesinde ve bu sürecin bir sonucu olarak yeni fikir ve projelerin gündeme getirilmesi dolayımıyla aşılacaktır. Bu anlamda , toplumsal hegemonya çeperi olarak resmi ve sivil alanların kanaat önderleri ve karar vericileri anlamında 'elit' , sadece politik olanın değil, kültürel ve ekonomik düzenin dönüşümü için de kilit bir anlama sahiptir.
Weberyen anlamda patrimonyal (pederşahi) ve yarı kutsal- değişmez elitlerin egemenliğine alışkın bir siyasal geleneğin içinden radikal bir elit dönüşümü için tarihimiz içerisinde iki önemli örnek verebiliriz. İlki, İstanbulun fethi sonrasında Fatih dönemiyle başlayan ve imparatorluğun son dönemlerine kadar süren devşirme sistemi üzerinden gerçekleşen yukardan dönüşüm; İkincisi ise Tanzimata tepki olarak doğan ve Cumhuriyetin kuruluşuyla sonuçlanan Jöntürk kuşaklarının aşağıdan gerçekleştirdiği dönüşümdür.
İlk elit dönüşümü , Anadolu beyliklerinin konfedere birliği halindeki Osmanlı devleti modelini dönüştürerek emperyal özellikte (ama içkin olarak Müslüman/Türk karakterli) bir devlet yapısını inşa etmiştir.
İkinci dönüşüm ise, devşirme modelinin yozlaşmasının üzerine binen yeniçeriliğin ilgası ve Tanzimat reformlarının doğurduğu kozmopolit elit yapısını dönüştürüp Sünni/Türk karakterli ve bir anlamda halkçı bir elit yaratarak ulus-devleti inşa etmiştir. Devşirme modelini bu yazının kapsamı dışında tutarsak, Jöntürklerin sahneye çıkışı ve 600 yıllık bir düzenin çöküşünü engellemek ve milletin varlık ve bekası için devlete rağmen (ve devletinde gücünü kullanarak) ülkeyi dönüştürmesiniı , bugün için anlamlı sayılabilecek ilginç bir örnek bir model olarak inceleyebilkiriz. Jöntürklerin analizi,sadece bir örnek elit dönüşümü açısından değil, ülkemizin derin iktidar bileşenleri ve oyun kuralları açısından da oldukça verimli ipuçları ile doludur.
Jöntürklerin sahneye çıkışı
Osmanlı'nın çöküş sürecinde III. Selim'den beri devam eden yenilenme çabaları , Fransa etkisiyle 1826'da Yeniçeriliğin ılgası, İngiltere etkisiyle 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat fermanları örneklerinde olduğu gibi, Düvel-i muazzama'nın 'gözetim ve denetimine' girmişti. II. Mahmut'un yeniçeriliği kaldırması dışında, görüntü ve kabuk değiştirme düzeyinde süren yenilik çabaları, her defasında yeni sorunlar yaratan fasit bir daireye dönmüştü; gayri müslimlerin eşitlik hakları ayrılıkçı eğilimleri güçlendiriyor, orduyu yenileme gayretleri ise borçlanma yoluyla, ordunun karşısında kullanılacağı Batılı güçlere bağımlılığı pekiştiriyordu.İngiltere açısından Hindistan yolunun güvenliği ve Rusya ile Almanya'nın denizlere açılmaması için, 1900 'lere kadar Osmanlının 'hasta adam' halinde yaşaması gerekiyordu.Bu politika gereği batılı devletler tarafından hem reform çabaları destekleniyor, hem de yıpratma ve zayıflatma politikaları uygulanıyordu. Fransa için de çapı ölçüsünde benzer bir politika sözkonusuydu. Osmanlı devletinin İngiltere ve Rusya'yı dengeleme politikası gereği Fransa kollanıyor ve yenilenme prototipi olarak ayrıca taklit ediliyordu.İşte bu vasatta, tarihçilerin 'Yeni Osmanlılar' olarak isimlendirdiği ilk aydın kuşağı sahneye çıktı. Mithat paşa, Namık Kemal, Ziya paşa, Şinasi ve sonradan Ali Suavi ve Mizancı Murat gibi isimlerin öncülüğünde başlayan muhalif çizgi sonraki bütün jöntürk kuşaklarının eylem ve söylemine damgasını vurdu.1865'te Namık Kemal ve beş arkadaşının Belgrad ormanlarında kurduğu İttifak-ı Vatan cemiyeti, İtalyan Carbonari hareketinden esinlenen ilk gizli cemiyetti.Tasvir-i Efkar, İbret, Muhbir, Mizan gibi yayınlar ise, okuma yazma bilen efkar-ı umumiyeye hitap eden ilk propaganda faaliyetiydi. Namık Kemalin 'vatan' ve 'hürriyet' temalı şiirleri, özellikle 1873'te sahnelenen 'Vatan yahut Silistre' piyesi, genç nesli saran muazzam bir heyecan dalgası yaratıyordu.Bu kuşak, Mısır Hidivi olamadığı için padişah Abdulaziz'le kişisel kavgası olan Mustafa Fazıl Paşanın himayesi ve Fransız sefaretinin yardımıyla Paris'e gitmiş, ardından M. Fazıl paşanın padişahla anlaşıp desteği kesmesi üzerine İstanbul'a dönüp devlet görevleri almış, sonra tekrar sürgün edilmiştir. Bu serüven, Aydın ve dava adamlığının bugüne de ışık tutan bazı özelliklerini mayalamıştır; Devletten himaye arama, bulamayınca devlet dışı bir güce yada yabancı bir devlete sığınma, yani her halükarda üstün bir güce intisap etme ihtiyacı duymak. Bu tutum, esasen güç birikimi anlayışının tabii sonucuydu. Zira Yeni Osmanlılar, içinde büyüdükleri kadim devletin gücünü iyi tanıyor ve ona denk bir güç sahibi olmanın yollarını arıyorlardı. Bu anlamda, himayecilik, jöntürkler için bir tür kuvvet çarpanı olarak bilinçli şekilde tercih ediliyordu.Mithat paşa'nın Abdulaziz'i devirip önce V. Murad'ı, ardından II. Abdulhamid'i tahta çıkarması ile birlikte yeni Osmanlılar kısa bir ümide kapılmışlardı. Namık Kemal, Ziya paşa ve Şinasi'nin de bulunduğu bir komisyon, Kanun-i Esasi taslağını hazırladı. Ancak Abdülhamit, Mithat paşa korkusu nedeniyle 1877 de Rusya ile savaşı bahane ederek bu ilk anayasayı rafa kaldırdı. Mithat paşa ise önce sürgün edildi, ardından 1884'te, Abdulaziz'i öldürtmekle suçlandı ve Taif'te boğularak öldürüldü. Böylece 30 yıl sürecek istibdat dönemiyle birlikte, Jöntürklerin serüveni yeni bir safhaya girdi.Tanzimat'ın üç ünlü paşası, İngiliz eğilimli Reşit, Fransız eğilimli Ali ve Fuat paşalar döneminde muhalefete başlayan Yeni Osmanlıların Devletle ilişkileri bir tür Baba-Oğul ilişkisi tarzında gelişti. Hem paşazade kökenleri, hem de devlet memuru olmaları nedeniyle olsa gerek, devletle ve aynı anlamdaki Padişahla kurdukları aşk-nefret ilişkisi, herhalde o dönem için sadece Osmanlı muhaliflerine özgüydü.Öyle ki, Mithat Cemal Kuntay'ın aktardığı şekliyle, "..Fuat paşa, Tasvir-i Efkar muharriri Namık kemal beyi, altında ağlamak şartıyla asmak istiyordu." Fuat paşanın bu ilk muhalif kuşağa bakışaçısı, o günden beri adeta devletin politikası oldu. Reform, yenilik ve değişim talebiyle ortaya çıkan her muhalif kuşağı devlet, idam, hapis yada sürgün ederek 'ağladı'.Yeni Osmanlıların devletle, devletin de ilk 'yaramaz çocukları' ile ilişkisi, Nietzsche'nin Platon'un 'devlet'i üzerine söylediği "Devlet, bir kuşağın tinsel enerjisini, ancak varolan kurumların çıkarlarına hizmet edecek bir biçimde serbest bırakır" sözünü doğrulayacak nitelikte idi. Yani değişen dünya koşullarını 'hissederek 'çökeceğini anlayan 'devlet aklı', en yetenekli çocuklarını sahneye çıkartıyor ama -yeni olan herşey karşısında olduğu gibi- sınırlarını ve sonuçlarını 'denetlemekte' zorlanıyordu. Aynı şekilde genç muhalifler de, Fransız devriminin yıkıcı ve yeniden kurucu sloganlarını, kadim Osmanlı mülkünün bekasına göre uyarlamak gibi paradoksal bir zihniyet ve gaye peşinde idiler.Macar kökenli Türkiyatçı A. Vambery'nin Jöntürkler için yaptığı değerlendirme, bu paradoksu yeteri kadar açık tavsif ediyor:"..saatlerce kendileriyle görüştüm. Ecdatları için besledikleri hayranlık ve hürmet, hükümdara karşı duydukları hürmete muadil idi. Vakıa ihtilalci idiler, fakat 'sadık' ihtilalci .. O saf Almanlara benziyorlardı, ki memleketlerinde cumhuriyetin tesisini isterler, lakin başında bir Grandük bulunmak şartıyla..."(Aktaran Y. Küçük, Aydın üzerine tezler, C. 2, s. 178)K. Marx, "insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama devraldıkları koşullar içinde" diyor. Jöntürkler, bir askeri tarım imparatorluğunun kadim düzeni 'içinde' durarak, ama ilk defa hanedan dışında tarihe müdahale etmenin örneği idiler. Osmanlı mülkünün sahibi olarak hanedanlığın bu ilk ve modern sorgulanması, tabii olarak naif ve sınırlı bir perspektife sahipti. Örneğin vatan, millet ve hürriyet kavramlarına yüklenen anlam ve yapılan aşırı vurgu, aslında dolaylı bir hanedan eleştirisiydi. Sultan-ı şahane uğruna yaşamaya ve ölmeye alışkın kul toplumunda, bu tek mutlak gücü anmadan, asıl Mülk sahibine (millete) ve Mülk'ün bizatihi kendisine (Devlete ve Vatana) vurgu yapmak, o dönem için hem bir ilkti , hem de cesur bir eleştiri denemesiydi. Bu dolaylı çağrışımlar, imalar ve semboller usülüyle geliştirilen muhalif söylem, Türk siyasal geleneğinin temel dili olarak bugünlere kadar gelişerek devam etti. Yeni Osmanlıların dönemin şartlarıyla sınırlı ufku ve devletle ilişki tarzları, hem pratik hem de teorik düzeyde bir diğer jöntürk özelliği olan pragmatizmin mayalanmasını sağladı. 'Dalalet ve gaflet içindeki hanedanlığa rağmen, bir an önce çöküşü durdurmak için reformlar yapmak' şeklinde özetlenebilecek fikri istidat, bütün ilhamı veren Avrupa semalarından, yeni olarak sadece acil addedilen fikirleri seçerek aldı. Öyle ki, sosyalizm, cumhuriyet, ulus, ulusal pazar gibi rüzgarların estiği Paris cafe ve salonlarından, jöntürklerin kulakları sadece 'hasta adamı' tedaviye yarayacak vatan, anayasa, meclis ve hürriyet seslerini algılıyordu.Jöntürklerin fikri yapılarının bu sığ ve eklektik karakteri, pratik sorunları acilen çözmeye dönük pragmatizmin ürünüydü. Aynı şekilde sürgünde dahi padişaha 'Layiha'lar hazırlayıp kabulünü bekleyen ve en küçük bir olumlu sinyal alınca yurda dönüp devlette memuriyete başlayan pratik tavırlarda, dönemin Avrupa, balkanlar ve Rusya'daki ihtilalci kadrolarıyla kıyaslandığında, anlaşılması mümkün ama kabulü zor bir kişilik yapısı görülmektedir.
MÜLTECİ MUHALEFET1889 yılında, Namık kemal'in şiirleri, Mithat paşanın trajik sonu ve Mizancı Murad'ın dersleriyle yetişen Tıbbiye ve Mülkiye öğrencileri, 'Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti'ni kurdu. İbrahim Temo, İshak Sukuti, Çerkez Mehmet Reşit, Abdullah Cevdet, Dr. Nazım ve Ahmet Rıza gibi isimlerin öncülüğünde kurulan ve sonradan 'İttihat ve Terakki' olarak ismini değiştiren Cemiyet, jöntürklerin ikinci kuşağının sahneye çıkışını ifade ediyordu. Osmanlı birliği perspektifi ve Abdülhamit istibdat'ına son vererek Anayasa ve Meclisi tekrar yürürlüğe koyma ülküsü etrafında şekillenen cemiyetin merkezi Selanik ve Paris'ti. Bu kuşak ile birlikte, yeni Osmanlılar kadar İstanbul'da ve devlet üzerinde etkili olamasa da, Jöntürklüğün sonraki tüm serüvenine damga vuran şiddet kullanımı, ayrışma ve iç çatışma, komitacılık ve yarı askeri kadro ve eylem karakteri gibi özelliklerin yeşermesi söz konusu oldu. 1908 meşrutiyet devrimine kadar, başta Selanik ve Paris olmak üzere, Manastır, Edirne, Kosova, Cenevre, Londra gibi merkezlerde faaliyet yürüten cemiyetin ideolojik dönüşümü ve parçalanması da bu döneme rastlar.Üslup ve yöntem olarak giderek keskinleşen muhalefet mensuplarının sınıfsal yapısındaki değişim de bu sürecin nedenlerinden biridir. Yeni kurulan Tıbbiye ve Mülkiye gibi okulların, ilk defa taşradan ve küçük memur, esnaf çocuklarından talebe almasıyla birlikte önce bu okullarda ve giderek devlet bürokrasisinde beyzadeler-taşralılar çelişki ve çatışması yaşandı. İttihat Terakkinin hızla örgütlendiği ilk sosyal küme, işte bu okullarda ki taşra kökenli talebelerdi. Böylece modern siyasal geleneğin sınıfsal karakteri ilk örneğini de üretmiş oldu. Bu sosyolojik dönüşüm, Prens Sabahattin vakasında keskin bir ayrışmaya neden oldu. Kendine özgü liberal tezleri olan Prens Sabahattin grubuyla, Paris'te İTC'nin yayın organı Meşveret'i çıkaran Ahmet Rıza grubu arasında 1902 kongresinde ihtilaf yaşandı. Ve Prens Sabahattin "Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet' cemiyetini kurarak İttihatçılarla yollarını ayırdı.Öte yandan, başta Fransa, İngiltere ve sonradan Almanya olmak üzere, batılı devletlerin jöntürk muhalefetini kullanmaya dönük eğilimleri ile ittihatçıların stratejik ve taktik himaye arayışının örtüşmesinden doğan karmaşık ilişkiler de bu döneme rastlar. Bir yandan etkisi abartılsa da Talat bey, Dr. Nazım , Emmanuel Karasu ve Abdullah Cevdet gibi isimler üzerinden masonik bağlantılar, öte yandan Osmanlı kimliğinin korunması amaçlı güçbirliği politikası gereği Ermeni, Sırp, Bulgar ve Makedon çeteleriyle kurulan ittifaklar, bu ilişkilerin karmaşıklığıyla orantılı bir kafa karışıklığına yolaçıyordu. İkinci jöntürk kuşağı, güçlenmek ve iktidara biraz daha yaklaşmakla birlikte, 'devlet'e ve millete yabancılaşma riski barındıran kritik bir kulvara giriyordu. Gizlilik ve komitacı faaliyet tarzının da etkisiyle esrarengiz bir güce ulaşan cemiyetin yayın organlarında pozitivist esintili makaleler yayınlanması, dini ve örfi değerlerin sorgulanması, özellikle Abdülhamid'in İttihat Terakki Cemiyeti (İTC) aleyhine propagandalarına malzeme veriyordu. Ancak yine de istibdada karşı olan ulema ve İslamcı aydınlardan da İTC mensuplarının olması nedeniyle ciddi bir meşruiyyet sorunu yaşanmıyordu. Gerçi jöntürkler konusunda neredeyse ittifakla kabul edilen pozitivist ve laik karakter, bugün örneğin herhangi bir İslamcı cemaatin ya da tarikatın pozitif ilimler ve teknoloji merakıyla kıyaslanamayacak kadar zayıf ve belirsizdi. Ama o gün için söylenen sözü Dine refere etmeyen her fikir, rahatlıkla din dışı ve din karşıtı olmakla itham edilebilmekteydi. Şüphesiz bunda saraya bağlı devletlü ulema ve meşayih'in etkisi büyüktü. Yine de İTC, giderek hem fikri çeşitlilik hem de iç hizipleşmeler anlamında bir tür 'cephe' örgütü haline gelmekteydi.Aynı şekilde bireysel ideolojik karakterde, eklektik olmanın ötesinde çelişik ve paradoksal bir hüviyete bürünüyordu. İTC önderleri aynı anda hem batıcı ve batı düşmanı, hem Osmanlıcı hem Türkçü, hem İslamcı hem pozitivist, hem milli hem kozmopolit bir çizgiyi savunabiliyorlardı. İttihatçılık bu yönüyle fikir ve ideolojiyi asıl amaca hizmet ettiği ölçüde ve fanatik olmadan savunabilme kabiliyeti anlamını kazandı.İTC'nin özellikle Selanik ve Manastırdaki öğrenciler ve askerler arasında güçlenmesi, şüphesiz Balkanlardaki toprak kayıpları ve ayrılıkçı eğilimler karşısında yaşanan çaresizliğin sonucuydu. Sanki Balkanlardaki fetihlerle büyüyen devlet, şimdi oradaki kayıplarla çöküyordu. Dolayısıyla sınırda başlayan çöküntüye karşı direniş eğilimi de aynı noktada güçleniyordu. Bu süreç İTC'nin yarı askeri karakter kazanması ve şiddeti bir araç olarak daha fazla kullanmaya başlamasını doğurdu.
SUYU ARAYAN ADAMLAR1907-1918 yılları arası, jöntürklerin ve Osmanlıların son devresidir. Bu dönemde İTC artık romantik bir mülteci hareketi olmaktan çıktı ve 600 yıllık hanedanlığın erkini paylaşan yeni bir iktidar bileşeni olarak denkleme yerleşti. Ancak daima geri planda kalarak sadrazam ve paşaları yönlendirmeye dayalı ittihatçılıkla özdeş bir iktidar oluş pratiği sergiledi. Bu yöntem aslında devleti yönetme yeteneği ve kadrolarına sahip olmamaktan kaynaklanıyordu. Ama kapalı olmanın verdiği kudreti olduğundan güçlü görünme kurnazlığıyla telif edebildikleri için, hep iktidarda kalmayı başardılar. Nitekim ilk seçimlerde politik hileler , Hürriyet ve İtilaf yada Ahrar fırkası gibi İTC muhalifi partilere karşı çeşitli baskı ve yıldırma taktikleri ve siyasi suikastler, İTC nin siyasi geleneğimize kazandırdığı yenilikler olarak tarihe geçti.Bu dönem, bir başka açıdan şiddetin, ayrışmanın, savaşmanın ve ölümün yıllarıdır. Trajedi, dram, acı, hüzün içiçedir. Devletin genetik kodlarına kadar nüfuz eden korkuların, kaygıların ve parçalanmanın yaşandığı dönemdir. Milletin bilinçaltına kazınan travmanın tahripkar kuşatması sözkonusudur. İşte bu dönemin sayfaları 1907'de Resneli Niyazi ve Enver Paşanın dağa çıkmasıyla başlar. 1908'de meşrutiyet ilanı bayram ve ümit rüzgarları estirir. 1909 31 Mart olayı sonunda Abdülhamit tahttan indirilir ve ittihatçılar fiilen iktidarı yönetmeye başlar. Trablusgarp işgali, Balkan savaşı ve 1. Dünya Harbi .. 1915 Ermeni ayaklanması ve tehcir, 1916 Çanakkale destanı ve 1918 mütareke ve işgal...Bizim tarihimizin en uzun on yılı böyle yaşanır.Bu yıllar politika sanatına bizim orijinal eylemlerimizi de ekler.Örneğin, Enver Paşa'nın kurdurduğu Teşkilat-ı Mahsusa, modern siyasi tarihin ilk beynelmilel operasyon örgütüdür. İttihatçılar, dünya savaşına girerken düşmanların bilmediği yeni bir silahı, yaygın ve gayrı nizami savaşı sahneye sürmüştür.İngiltere ve Rusya'ya karşı, başta Anadolu ve Trakya olmak üzere, Ortadoğu, Kuzey Afrika, İran, Hindistan, Orta Asya, Uzak Asya ve Avrupa'da, istihbarat, karşı casusluk, gerilla savaşı, yerel direnişlerin organizasyonu, propaganda ve ajitasyon faaliyetleri gibi çok boyutlu bir mücadeleye girişen Teşkilatın ilk görev dağılımı, olayın boyutu hakkında yeterli bir fikir verir: Süleyman Askeri, İngilizlere karşı Irak'a, Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa, Senusilerle birlikte Trablusgarp'a ve Mısıra, Halil Paşa Rusya'ya karşı Kafkasya'ya, Rauf Orbay İngilizlere karşı Afganistan'a, Kazım Karabekir Rusya'ya karşı Tahranı işgal etmek üzere İran'a görevlendirilmişti. Libya'da Abdulaziz el Senusi, Cezayir'de Şerif Burgiba (Habib Burgiba'nın babası) ve Emir Abdulkadir, Mısırda Aziz Ali, Suriye de Şekip Aslan gibi Türkistan'dan Tunus'a, Hindistan'dan Hicaza kadar, her bölgenin önde gelen dini, siyasi ve aşiret liderlerinin çoğu teşkilat mensubu ya da destekçisiydiler.Teşkilat, Trakya'da Edirne'nin işgali tehlikesine karşı 1913'te göstermelik bir Cumhuriyet kurmaktan, Kuzey Afrika'da gerilla savaşı organizesine, o dönemde yeni oluşan İrlanda Kurtuluş Ordusuna lojistik destek göndermekten, Abdurreşit İbrahim kanalıyla Filipinler, Malezya ve Japonya'da propaganda faaliyetine, silah ve mühimmat temininden, casusluk etkinliklerine kadar, Osmanlı ufkunun dahi ötesinde çok yönlü bir savaş pratiği geliştirmişti.Dünya Savaşı'nı Almanya'nın kaybetmesiyle birlikte yenik sayılan İstanbul'un işgali sırasında, Karakol Teşkilatını kurarak Anadolu'ya silah ve kadro sevk etmişti ve Kuva-yı Milliye, Kuva-yı Seyyare , Müdafaa-yı Hukuk gibi yerel direniş odaklarının örgütlenmesinde de teşkilat mensuplarının rolü büyüktü.Enver paşa Türkiye'den ayrılırken Teşkilatı Hüsamettin Ertürk'ün liderliğine bıraktı ve ismini 'Umumu alem İslam ihtilal Teşkilatı "olarak değiştirdi.1950'li yıllarda Türkiye'deki Amerikan görevlisi P. H. Stoddard, muhtemelen CIA'nın soğuk savaş dönemi hazırlığı içinde olduğu bir zamanda, Teşkilat-ı Mahsusa konulu bir tez çalışması yapar ve kurucu liderlerden Kuşçubaşı Eşref'i bularak Teşkilat hakkında bilgiler alır. Kuşçubaşı'nın Stoddard'a söyledikleri, dönemin atmosferi ve teşkilat kadroları hakkında aydınlatıcı izler taşımaktadır:"Osmanlı devleti içinde gaye ve fikir birliği yapmak, bütün Türkleri bir bayrak ve bir devlet telakkisi altında birleştirmek, temsil ettiğimiz manevi iman nizamı olan müslümanlığı takip edilecek harici siyasetin müteessir kuvveti haline koymak ve bunun kadrosunu yetiştirmek gayesiyle Teşkilatı mahsusa kurulmuştu..."içimizden kimsenin kaybedecek birşeyi yoktu. Davamızın haklı olduğuna ve çalışmalarımızın mühim olduğuna inanmıştık. Sonunda kazanamayacak oluşumuzu gözardı etmeye meyyaldik. Hiç değilse harbin sonunda etrafımızdaki dünya çökmeden, ufak tefek birkaç zafer kazanabilirdik .. Durmadan çalıştık .. Bu işe gönül vermiştik .. Mantık ne derse desin .. Hiç bir zaman filozof ya da siyasetçi olmadım ve bu işten iyi dostlar, yara izleri ve kalça çıkığı, birkaç madalya ve memleketim için çok iyi döğüştüğümü bilmenin verdiği manevi tatmin dışında hiçbirşey elde etmedim..." (P. H. Stoddard, Teşkilat-ı Mahsusa, İst. 1957)1918-1922 Yılları arasında, Jöntürklük yenilgiyi kabullenmedi ve birbirini tamamlayan iki ayrı koldan tekrar direnişe geçti. İçeride, yani son kale olan Anadolu'da, Mustafa Kemal önderliğinde Milli Mücadele, ve dışarıda, yani Asya'da Enver paşa ve diğer İttihatçıların önderliğinde Pantürkist ve Panislamist özellikli anti emperyalist mücadele başladı. Mustafa Kemal ve Enver Paşa'nın kişisel çekişmesi ve rekabetini içerse de , bu iki farklı yol aslında birbirini tamamlıyor ve Anadolu'da yeni bir devletin kurulmasının şartlarını hazırlıyordu. Enver Paşa ve İttihatçılar, bir yandan yeni Sovyet rejimiyle diyaloga girerek hem Sovyetlerin İngiltere'ye karşı Almanya ile ittifak yapması için diplomasi yürütüyor, hem de Anadolu'da süren mücadeleye ve Asya'da başlatılacak anti-İngiliz ihtilallere Sovyet desteğini sağlamaya çalışıyordu. Sonuçta M. Kemal'in temsil ettiği , mantık ve realizme dayalı seçenek başarılı olsa da, Enver efsanesinin bütün Asya'da ve İslam aleminde başına bela olacağından korkan İngiltere'nin M. Kemal liderliğindeki Ankara hükümetine ve yeni Türkiye cumhuriyetine 'razı' olmasında Enverizm'in varlığının payı büyüktür. Nitekim İngiltere, Sovyetlerle anlaşma yolunu seçerek 1921 Mart ayında anlaşma yapmış, Sovyetlerin anti İngiliz hareketlere desteğinin kesilmesini şart koşmuştur. Bu antlaşma, dolaylı olarak yeni Türkiye hükümetini de kabullenmenin yolunu açmış ve sonuçta İngiltere Yunan'lılardan desteğini çekerek Ankara hükümetini tanımıştır.Sovyetlerin İngilizlerle anlaşması, Enverist seçeneğin kaybettiğini kesinleştirmişti. İngiltere, anlaşma yaptıktan hemen sonra Rusya'ya nota vererek, Afganistan'da İngiltere aleyhine faaliyetlerde bulunan Cemal Paşa'ya Rus desteğinin sona ermesini istemişti. Sovyet liderlerinin 'nefes almak' bahanesiyle anti-emperyalist faaliyetlerden vazgeçme politikası hemen etkisini göstermiş ve Enver Paşa'nın faaliyetlerine karşı tedbirler alınmaya başlanmıştı. Yolun bittiğini anlayan ve Ruslar'dan hıncını almak amacıyla Türkistan'da Basmacı hareketini Ruslara karşı ayaklandırmak için uğraşan Enver paşa, Pamir dağlarında her zamanki cesareti ile adeta intihar saldırısı olarak aktarılan bir çarpışmada şehit düştü. Cemal ve Talat paşa, ermeni suikastçiler tarafından katledildiler. Bazı ittihatçı kadrolar, M. Kemal tarafından sürgün edildi. Geri kalanlardan bazıları ise 1926 yılında Atatürk'e suikast olayı bahanesiyle idam edildiler. Böylece jöntürk çizgisi, yenilgisi ve tasfiyesiyle dahi yeni bir cumhuriyetin kuruluşuna hizmet ederek, amacına ulaşmış bir şekilde fiziken tasfiye edilmiş oldu. Kemalist kadrolar, yaşanan travma ve çöküşü ittihatçıların Almanya safında bir oldu bitti ile savaşa girmesine bağlamak suretiyle tasfiyeyi haklı çıkarıyorlardı, ama aslında en ciddi rakiplerinden kurtulmuş oldular. Tarihi bir belge olmamakla birlikte, Şeyh Sait isyanı'ndan sonra ve tabi isyanın 'etkisiyle' Musul'a el koyan İngiltere'nin, bir yan istek olarak son İttihatçıların tasfiyesini de dayatmış olması ihtimal dahilindedir.
sonuçta, 1826'da Fransa'nın arzusu yönünde yeniçeriliğin kanlı tasfiyesi gibi, tam yüz yıl sonra 1926'da İngilizlerin arzusu yönünde İttihatçılık tasfiye edildi. Genç Cumhuriyet, milletin varlık ve bekası davasında Osmanlı çınarının köklerinden filizlenen yeni bir damar halinde yoluna koyuldu.
JÖNTÜRKLER NEDEN KAYBETTİ?
Kemalist kadroların ittihatçılara yönelik suçlamalarında haklılık payı elbette vardı. Mustafa Kemalin Enver Paşa çizgisine yönelik maceracılık nitelemesi, sonuçta doğrulandı. Ancak Almanya'nın Ostpolitik(Doğu'ya doğru) siyasetinin peşine takılmak kendi başına bir hata olarak kabul edilse de eksik kalmaktadır. Bu hatayı da doğuran ve aslında başından beri bütün jöntürk çizgisine egemen olan bir zaaf, bizce İttihatçılığın temel hatasıydı: Jöntürkler, İngiliz emperyalizmini ve ekonomi-politiğini kavrayamamışlardı ve bu nedenle gücünü de küçümsemişlerdi. Bütün batı seyahatlerinde, doğunun geri kalmasını kötü yönetimlerde, batının ilerlemesini yeni politik araçlarda gören fikri sabitelerini pekiştirecek malzemelerle donandılar. Belki de padişah ve devletle olan o bize özgü ilişki tarzının etkisiyle, sadece devleti ve doğru ya da yanlış politikaları eksen alıyorlardı. Oysa İngiltere, daha doğrusu asıl adıyla Britanya, İspanyol, Portekiz ve Hollanda emperyalizminin devamı ama yeni ve daha orijinal bir örneği olarak ekonomi-politik bir güçtü. Doğulu zihnin askeri-dini temelli güç algılamasının sınırlarını aşan ve mutlaka yeni olguları ifade eden kavramlar ve araçlar yoluyla anlaşılması mümkün olan bu gerçeğin , jöntürkler tarafından ıskalanması, sadece Britanya politikalarının değil, içerde sürdürülen reform taleplerinin de eksikli ve paradoksal olmasının, dolayısıyla başarısızlığın temel nedeniydi. Salt iktidar hedefi ve yine iktidarın askeri tarzda kullanımıyla büyük güçlere direnme yönteminin yenilgiyle sonuçlanacağını kestirmek , o gün ve jöntürk psikolojisiyle kavranması imkansız bir şeydi. Öyle ki, 1900'lü yılların başında petrolün sanayi hammaddesi olarak kullanılacağının anlaşılması üzerine, Hind yolunun güvenliği politikasını terkedip, Ortadoğu'nun ele geçirilmesi politikasına yönelen İngiltere'ye karşı, hem devletin hem de jöntürklerin eski algılama ve anlayışlarını değiştirmemelerin de, bu imkansız olan neden yatıyordu; Devlet'te, Jöntürkler de Fransız devrimine kilitlenmiş ve sanayi devrimini ıskalamışlardı. Göremedikleri şuydu; çöken Osmanlı imparatorluğu değil, tarıma dayalı askeri düzenlerin tümüydü.Jöntürklerin ve devletin savaştığı düşman, esasta bilinçaltlarında yaşayan geçmişin haçlı-Moskof karışımı bir heyülaydı. Gerçekte ise karşılarında, hammadde, pazar, burjuvazi, ucuz işgücü, kentleşme, bilimsel ve teknolojik ilerleme, sömürü, sermaye birikimi gibi kavram ve olgular üzerinden anlaşılması mümkün yeni bir sürecin yarattığı somut bir düşman vardı. Sovyet devrimini gerçekleştiren kadro, sosyalizmin kazandırdığı diyalektik düşünme biçimi ve kapitalist emperyalizm gerçeğini kavradığı için , Jöntürklerle aynı koşullarda olmalarına rağmen, Rusya'yı yeni bir kabukla yine imparatorluk çapı ve gücünde tutmayı başarabilmişlerdi.Oysa, İttihatçıların Almanya tercihi dahi, kökleri daha derinde bulunan bir zihni yetersizliğin son örneği olarak salt askeri ittifak amaçlı bir tercihti: esas düşmanlardan biri olan Rusya ile savaşı kaçınılmaz görüyorlar ve Rusya'nın en yakın düşmanı olan Almanya ile ittifakı askeri stratejik bir tercih olarak seçiyorlardı. Oysa Almanya'nın kendisi dahi, emperyalist paylaşım kavgasına ekonomik politikaların zorunluluğu nedeniyle girmişti. Ve Osmanlı ile ittifakı, askeri değil ekonomik yayılma stratejisinin gereği olarak tercih etmişti.Jöntürklerin bütün eylemi ve söylemi, suyu tersine akıtmaya çalışmanın o trajik esintisini daima üzerinde taşıdı.Jöntürk çizgisi, kendinden öncekiyle yani Tanzimat'la çatışmış ve kendinden sonraki , yani Kemalizm tarafından aşılmıştır. Tanzimatçılar, Jöntürkleri , 'Osmanlıyı batıracaklar' diyerek engellemeye çalışmış, Kemalistler de 'Osmanlıyı batırdılar' diye suçlayarak tasfiye etmiştir. Oysa bizatihi jöntürklük, batışın ve çöküşün karşısında, hanedanlığı ve günü kurtarma peşindeki 'devlete rağmen' bir kurtuluş iradesi ve kurtarıcı figürü olarak sahneye çıkmıştı. Bu anlamda, Türk sağcılığı ve İslamcılığının da paylaştığı bu suçlamanın, gerçeği eksik kavrama eğilimini pekiştirmekten başka bir anlamı yoktur. Gerçek, çoğu tıbbiye kökenli jöntürklerin 'ölüyü' hasta sanarak biteviye tedavisiyle uğraşmalarıdır. Hataları ise, tedavinin yanlış yapılması değil, teşhisin yanlış koyulmasıdır. Ne var ki, onların vatanseverlik ve istikbale olan umutları, Osmanlının bittiğini kabullenememe duygusallığı ile birleşerek, sonuna kadar direnme yolunu tek seçenek haline getirmişti.
Jöntürkler hareketi, tarihimizde olup bitmiş ve anılarla yadedilecek bir olgu değildir. Bütün cumhuriyet dönemine şu veya bu şekilde damga vurmuş ve adeta temel siyasal esas ve usüllerin ekseni olarak yaşayagelmiştir. En önemlisi Osmanlı tarihi boyunca ilk defa devlet dışı ve millet kaynaklı bir elitin muktedir olmasını temsil etmeleridir.Jöntürk, temelde hanedan ve bağlılarının mutlakıyetine karşı, milletin devletini savunma davasıdır. Şerif Mardin'in tabiriyle, "seçkinlere karşı aşağıdan bakışın radikalizmidir".Bu bağlamda jöntürk, J. Habermas'ın kategorileştirmesiyle söylersek, 'Toplumun devletleşme talep ve arzusu'nun ideolojik ifadesidir. Politik temsilin, sosyal unsurların katılımıyla ve özerk bir tarzda-Anayasa ve meclis talepleri bağlamında-gerçekleşmesi davasıdır. Daha da ötesi, yüzlerce yıldır, Timur savaşı ve Şah İsmail olaylarından sonra adeta Anadolu'ya küserek kapılarını halka kapatmış olan Devlet'in politik küresini yeniden millete açma ve cumhuriyete/Demokrasiye giden yolun bu en köklü engelini kaldırma hareketidir.Jöntürkler, Osmanlı'nın kutsal düzeninin büyüsünü içerden bozan ve esasta millete ait olan Mülk'ün(devletin) gücünü kullanarak muktedir olan, milli iradenin seçkin öncüleridir. Yasak ve tabuları çiğneyip, artık bir zindana benzeyen düzenin duvarlarından yeni bir dünyaya pencere açmış, oradan ilk gördüklerini de içeriye aktararak değişme ve ilerlemenin ateşini tutuşturmuşlardır. Jöntürk, Kutsal otorite olan Sultan'ın çatık kaşlarından korkmayan ve ilk defa çürümüşlüğünü yüzüne vuran pervasızlıktır. Devlet'in ve Din'in bir hanedana tapulu olmasının ilk sorgulanması ve güç karşısında inatla doğruyu savunmanın zafere giden örneğidir. Jöntürk, bir büyük bunalım döneminde , kollektif vicdanın harekete geçmesi, varlık yokluk sınırında açığa çıkan derin reflekstir.Jöntürk, bir yönüyle jakobendir. İttihatçı jakobenliği, cahil ve çaresiz halk yığınlarına dayanmak yerine kendi gücüne dayanmak ve eksiğini de dışarıdan (devletten, devlet dışı güç sahiplerinden yada dış devletlerden) ödünç almak demektir. Jöntürklerin bir kadro hareketi olarak örgütlenmesi ve tepeden yönetme/yönlendirme tarzındaki politikaları, gücün bulunduğu yeri doğru tespit ederek en kısa yoldan devşirilmesi amacına matuftur. Güç, hiçbir zaman, özellikle de Osmanlı yıkılırken halkta olmadı. Güç, devletlerin elindeydi ve jöntürkler, başından sonuna kadar bu doğru adreslerin etrafında dolaştılar. Öyle ki, ittihatçıların yabancılarla ilişkisi dahi tekrar onlara karşı kullanılacak gücün biriktirilmesini amaçlıyordu. Bunu ne kadar sağlayabildikleri tartışılır. Fakat jöntürklerin hiç bir kanadının bir yabancı devlete ajanlık yaptıklarını hiçbir tarih yazmamaktadır. Jöntürklerin himaye ve ittifak anlayışı ve politikası, sui generis, kendine özgü bir karakter taşır. Örneğin Fransa'ya hem politik hem de ideolojik olarak yakın olan en kozmopolit kişiliklerden Ahmet Rıza, 1911 de borçlarını alamadığı için Midilli gümrüğünü işgal eden Fransa'ya karşı hem de Paris'te çıkardığı Meşveret gazetesinde ilk tepkiyi verir ve boykot kampanyası başlatır. Aynı şekilde, Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhak kararı ve İtalyanların Trablusgarb'ı işgali sırasında da halkı sokaklara döken ve boykot kampanyaları düzenleyenler, ittihatçılardır. Bu gibi, İngiliz, Fransız, Alman sefaretleriyle ilişkileri, irtibatları olsa da, son tahlilde jöntürkler dönemin tek milli güçleri idiler. Sonuçta bütün hayatlarını zaten yabancı güçlere karşı savaşmaya adamışlardı.Jöntürklerin Jakobenliği, halk düşmanlığı değil, basit bir ittihatçı pragmatizmin ürünüydü. Yani gücün bulunduğu yerde bulunmak ve oradan halk lehine reformları gerçekleştirmek niyetinin ifadesiydi. Bu anlamda ittihatçı Jakobenlik, halk için güç devşirme çabasından başka bir şey değildir.Yıllarca yeni nesillerin zihinlerine kazınan ittihatçı düşmanlığı, onların ajanlığı, masonluğu, Sabetaycılığı, din düşmanı oldukları, imparatorluğu batırdıkları türünden yalan ve tahrifatla dolu propagandalarla sürdürüldü. Bütün iddialarından vazgeçmiş ve diz çökmüş bir ülkeyi ayağa kaldırma davasının çilekeş kuşaklarının aslında tek suçları iradeleri dışında, tarihin akışına ters bir misyonu üstlenmeleri ve sonuçta 'yenilmeleri' idi.Üçüncü kuşak Jöntürklerden ve Teşkilat-ı Mahsusa mensubu Mehmet Akif'in İstiklal marşı , bu tür kara propagandaların esastan reddi ve eleştirisidir, aynı zamanda. Tarih, jöntürklerin bu ülke ve millet için verdiği mücadeleyi yazmakta ve onları hakettikleri yerlerinde muhafaza etmektedir.Milletin varlık ve iktidar davası , jöntürklük üzerine koyulmuş barikatları aşıp, asıl kökleriyle buluşacak milli demokrat bir damarın teorik ve pratik müdahalesi ile birlikte gelişecek ve muktedir olabilecektir. Jöntürk, sağ ve sol kozmopolitizmi dağıtma ve milli, modern, cumhuriyetçi ve demokrat Türkiyeciliği siyasetin merkezine yerleştirerek 'büyük oyunu' bozma politikasıdır.
NEGATİF SELEKSİYON'A KARŞI JÖNTÜRK MODELİ
Soğuk savaşın dayattığı sahte çatışmalar, bir tür negatif seleksiyona yol açarak idealist kuşakların tasfiyesine ve konformist unsurların elitleşmesine kapı açmıştır.Türkiye bu negatif elemenin diyetini siyasetin esnaflaşması, bürokrasinin otokrasiye dönüşmesi,sivil toplum örgütlerinin kariyerizm ve oportinizmin aracı haline gelmesi ile ödemektedir. Resmi ya da sivil kanaat önderleri, karar vericiler veya kamuoyu oluşturucuların büyük çoğunluğu negatif seleksiyon sayesinde köşe tutanlardan, yükselenlerden oluşmaktadır.Türkiyenin kılcal damarlarında dolaşan bu kirli kan temizlenmeden sorunların çözümü ya da yeninin ortaya çıkışı sağlanamayacaktır. Hiçbir kutsalı, davası, değer yargısı kalmamış unsurların köşe başlarını işgal ettiği bir ülkede, uluslarası sistemin dayatmalarına karşı devlet ya da millet düzeyinde direnebilecek bir odak yaratmak mümkün değildir. Öte yandan kırılmış ve küstürülmüş kuşakların hesabını soracak, bu yarayı tamir edecek ve en azından gelecek kuşaklar için kör idealizmle alçakça bir realizmden oluşan iki uç yanlışın dışında dengeli ve verimli bir politik bilinç modeli üretecek çabaların gelişmesi sağlanmalıdır.İşte bunun için, yeni bir dünya kurulmaktayken, yenilmeyen, yeniliği isteyen, Millet, Vatan, Ahlak, Adalet ve Özgürlük davasını tekrar bu ülkenin ana davası haline getirecek, devlet ve millet içindeki tüm namuslu, haysiyetli insanların, her fikir, etnisite, meşrep ve mezhepten Milli unsurların kollektif vicdanını buluşturacak bir yeni Jöntürk rüzgarı gerekiyor. Türkiye ancak böyle bir rüzgarın sahneye çıkaracağı yeni elitleriyle 'Türkiye olarak kalma' ve yeniden büyüme yoluna girebilir.
Weberyen anlamda patrimonyal (pederşahi) ve yarı kutsal- değişmez elitlerin egemenliğine alışkın bir siyasal geleneğin içinden radikal bir elit dönüşümü için tarihimiz içerisinde iki önemli örnek verebiliriz. İlki, İstanbulun fethi sonrasında Fatih dönemiyle başlayan ve imparatorluğun son dönemlerine kadar süren devşirme sistemi üzerinden gerçekleşen yukardan dönüşüm; İkincisi ise Tanzimata tepki olarak doğan ve Cumhuriyetin kuruluşuyla sonuçlanan Jöntürk kuşaklarının aşağıdan gerçekleştirdiği dönüşümdür.
İlk elit dönüşümü , Anadolu beyliklerinin konfedere birliği halindeki Osmanlı devleti modelini dönüştürerek emperyal özellikte (ama içkin olarak Müslüman/Türk karakterli) bir devlet yapısını inşa etmiştir.
İkinci dönüşüm ise, devşirme modelinin yozlaşmasının üzerine binen yeniçeriliğin ilgası ve Tanzimat reformlarının doğurduğu kozmopolit elit yapısını dönüştürüp Sünni/Türk karakterli ve bir anlamda halkçı bir elit yaratarak ulus-devleti inşa etmiştir. Devşirme modelini bu yazının kapsamı dışında tutarsak, Jöntürklerin sahneye çıkışı ve 600 yıllık bir düzenin çöküşünü engellemek ve milletin varlık ve bekası için devlete rağmen (ve devletinde gücünü kullanarak) ülkeyi dönüştürmesiniı , bugün için anlamlı sayılabilecek ilginç bir örnek bir model olarak inceleyebilkiriz. Jöntürklerin analizi,sadece bir örnek elit dönüşümü açısından değil, ülkemizin derin iktidar bileşenleri ve oyun kuralları açısından da oldukça verimli ipuçları ile doludur.
Jöntürklerin sahneye çıkışı
Osmanlı'nın çöküş sürecinde III. Selim'den beri devam eden yenilenme çabaları , Fransa etkisiyle 1826'da Yeniçeriliğin ılgası, İngiltere etkisiyle 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat fermanları örneklerinde olduğu gibi, Düvel-i muazzama'nın 'gözetim ve denetimine' girmişti. II. Mahmut'un yeniçeriliği kaldırması dışında, görüntü ve kabuk değiştirme düzeyinde süren yenilik çabaları, her defasında yeni sorunlar yaratan fasit bir daireye dönmüştü; gayri müslimlerin eşitlik hakları ayrılıkçı eğilimleri güçlendiriyor, orduyu yenileme gayretleri ise borçlanma yoluyla, ordunun karşısında kullanılacağı Batılı güçlere bağımlılığı pekiştiriyordu.İngiltere açısından Hindistan yolunun güvenliği ve Rusya ile Almanya'nın denizlere açılmaması için, 1900 'lere kadar Osmanlının 'hasta adam' halinde yaşaması gerekiyordu.Bu politika gereği batılı devletler tarafından hem reform çabaları destekleniyor, hem de yıpratma ve zayıflatma politikaları uygulanıyordu. Fransa için de çapı ölçüsünde benzer bir politika sözkonusuydu. Osmanlı devletinin İngiltere ve Rusya'yı dengeleme politikası gereği Fransa kollanıyor ve yenilenme prototipi olarak ayrıca taklit ediliyordu.İşte bu vasatta, tarihçilerin 'Yeni Osmanlılar' olarak isimlendirdiği ilk aydın kuşağı sahneye çıktı. Mithat paşa, Namık Kemal, Ziya paşa, Şinasi ve sonradan Ali Suavi ve Mizancı Murat gibi isimlerin öncülüğünde başlayan muhalif çizgi sonraki bütün jöntürk kuşaklarının eylem ve söylemine damgasını vurdu.1865'te Namık Kemal ve beş arkadaşının Belgrad ormanlarında kurduğu İttifak-ı Vatan cemiyeti, İtalyan Carbonari hareketinden esinlenen ilk gizli cemiyetti.Tasvir-i Efkar, İbret, Muhbir, Mizan gibi yayınlar ise, okuma yazma bilen efkar-ı umumiyeye hitap eden ilk propaganda faaliyetiydi. Namık Kemalin 'vatan' ve 'hürriyet' temalı şiirleri, özellikle 1873'te sahnelenen 'Vatan yahut Silistre' piyesi, genç nesli saran muazzam bir heyecan dalgası yaratıyordu.Bu kuşak, Mısır Hidivi olamadığı için padişah Abdulaziz'le kişisel kavgası olan Mustafa Fazıl Paşanın himayesi ve Fransız sefaretinin yardımıyla Paris'e gitmiş, ardından M. Fazıl paşanın padişahla anlaşıp desteği kesmesi üzerine İstanbul'a dönüp devlet görevleri almış, sonra tekrar sürgün edilmiştir. Bu serüven, Aydın ve dava adamlığının bugüne de ışık tutan bazı özelliklerini mayalamıştır; Devletten himaye arama, bulamayınca devlet dışı bir güce yada yabancı bir devlete sığınma, yani her halükarda üstün bir güce intisap etme ihtiyacı duymak. Bu tutum, esasen güç birikimi anlayışının tabii sonucuydu. Zira Yeni Osmanlılar, içinde büyüdükleri kadim devletin gücünü iyi tanıyor ve ona denk bir güç sahibi olmanın yollarını arıyorlardı. Bu anlamda, himayecilik, jöntürkler için bir tür kuvvet çarpanı olarak bilinçli şekilde tercih ediliyordu.Mithat paşa'nın Abdulaziz'i devirip önce V. Murad'ı, ardından II. Abdulhamid'i tahta çıkarması ile birlikte yeni Osmanlılar kısa bir ümide kapılmışlardı. Namık Kemal, Ziya paşa ve Şinasi'nin de bulunduğu bir komisyon, Kanun-i Esasi taslağını hazırladı. Ancak Abdülhamit, Mithat paşa korkusu nedeniyle 1877 de Rusya ile savaşı bahane ederek bu ilk anayasayı rafa kaldırdı. Mithat paşa ise önce sürgün edildi, ardından 1884'te, Abdulaziz'i öldürtmekle suçlandı ve Taif'te boğularak öldürüldü. Böylece 30 yıl sürecek istibdat dönemiyle birlikte, Jöntürklerin serüveni yeni bir safhaya girdi.Tanzimat'ın üç ünlü paşası, İngiliz eğilimli Reşit, Fransız eğilimli Ali ve Fuat paşalar döneminde muhalefete başlayan Yeni Osmanlıların Devletle ilişkileri bir tür Baba-Oğul ilişkisi tarzında gelişti. Hem paşazade kökenleri, hem de devlet memuru olmaları nedeniyle olsa gerek, devletle ve aynı anlamdaki Padişahla kurdukları aşk-nefret ilişkisi, herhalde o dönem için sadece Osmanlı muhaliflerine özgüydü.Öyle ki, Mithat Cemal Kuntay'ın aktardığı şekliyle, "..Fuat paşa, Tasvir-i Efkar muharriri Namık kemal beyi, altında ağlamak şartıyla asmak istiyordu." Fuat paşanın bu ilk muhalif kuşağa bakışaçısı, o günden beri adeta devletin politikası oldu. Reform, yenilik ve değişim talebiyle ortaya çıkan her muhalif kuşağı devlet, idam, hapis yada sürgün ederek 'ağladı'.Yeni Osmanlıların devletle, devletin de ilk 'yaramaz çocukları' ile ilişkisi, Nietzsche'nin Platon'un 'devlet'i üzerine söylediği "Devlet, bir kuşağın tinsel enerjisini, ancak varolan kurumların çıkarlarına hizmet edecek bir biçimde serbest bırakır" sözünü doğrulayacak nitelikte idi. Yani değişen dünya koşullarını 'hissederek 'çökeceğini anlayan 'devlet aklı', en yetenekli çocuklarını sahneye çıkartıyor ama -yeni olan herşey karşısında olduğu gibi- sınırlarını ve sonuçlarını 'denetlemekte' zorlanıyordu. Aynı şekilde genç muhalifler de, Fransız devriminin yıkıcı ve yeniden kurucu sloganlarını, kadim Osmanlı mülkünün bekasına göre uyarlamak gibi paradoksal bir zihniyet ve gaye peşinde idiler.Macar kökenli Türkiyatçı A. Vambery'nin Jöntürkler için yaptığı değerlendirme, bu paradoksu yeteri kadar açık tavsif ediyor:"..saatlerce kendileriyle görüştüm. Ecdatları için besledikleri hayranlık ve hürmet, hükümdara karşı duydukları hürmete muadil idi. Vakıa ihtilalci idiler, fakat 'sadık' ihtilalci .. O saf Almanlara benziyorlardı, ki memleketlerinde cumhuriyetin tesisini isterler, lakin başında bir Grandük bulunmak şartıyla..."(Aktaran Y. Küçük, Aydın üzerine tezler, C. 2, s. 178)K. Marx, "insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar, ama devraldıkları koşullar içinde" diyor. Jöntürkler, bir askeri tarım imparatorluğunun kadim düzeni 'içinde' durarak, ama ilk defa hanedan dışında tarihe müdahale etmenin örneği idiler. Osmanlı mülkünün sahibi olarak hanedanlığın bu ilk ve modern sorgulanması, tabii olarak naif ve sınırlı bir perspektife sahipti. Örneğin vatan, millet ve hürriyet kavramlarına yüklenen anlam ve yapılan aşırı vurgu, aslında dolaylı bir hanedan eleştirisiydi. Sultan-ı şahane uğruna yaşamaya ve ölmeye alışkın kul toplumunda, bu tek mutlak gücü anmadan, asıl Mülk sahibine (millete) ve Mülk'ün bizatihi kendisine (Devlete ve Vatana) vurgu yapmak, o dönem için hem bir ilkti , hem de cesur bir eleştiri denemesiydi. Bu dolaylı çağrışımlar, imalar ve semboller usülüyle geliştirilen muhalif söylem, Türk siyasal geleneğinin temel dili olarak bugünlere kadar gelişerek devam etti. Yeni Osmanlıların dönemin şartlarıyla sınırlı ufku ve devletle ilişki tarzları, hem pratik hem de teorik düzeyde bir diğer jöntürk özelliği olan pragmatizmin mayalanmasını sağladı. 'Dalalet ve gaflet içindeki hanedanlığa rağmen, bir an önce çöküşü durdurmak için reformlar yapmak' şeklinde özetlenebilecek fikri istidat, bütün ilhamı veren Avrupa semalarından, yeni olarak sadece acil addedilen fikirleri seçerek aldı. Öyle ki, sosyalizm, cumhuriyet, ulus, ulusal pazar gibi rüzgarların estiği Paris cafe ve salonlarından, jöntürklerin kulakları sadece 'hasta adamı' tedaviye yarayacak vatan, anayasa, meclis ve hürriyet seslerini algılıyordu.Jöntürklerin fikri yapılarının bu sığ ve eklektik karakteri, pratik sorunları acilen çözmeye dönük pragmatizmin ürünüydü. Aynı şekilde sürgünde dahi padişaha 'Layiha'lar hazırlayıp kabulünü bekleyen ve en küçük bir olumlu sinyal alınca yurda dönüp devlette memuriyete başlayan pratik tavırlarda, dönemin Avrupa, balkanlar ve Rusya'daki ihtilalci kadrolarıyla kıyaslandığında, anlaşılması mümkün ama kabulü zor bir kişilik yapısı görülmektedir.
MÜLTECİ MUHALEFET1889 yılında, Namık kemal'in şiirleri, Mithat paşanın trajik sonu ve Mizancı Murad'ın dersleriyle yetişen Tıbbiye ve Mülkiye öğrencileri, 'Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti'ni kurdu. İbrahim Temo, İshak Sukuti, Çerkez Mehmet Reşit, Abdullah Cevdet, Dr. Nazım ve Ahmet Rıza gibi isimlerin öncülüğünde kurulan ve sonradan 'İttihat ve Terakki' olarak ismini değiştiren Cemiyet, jöntürklerin ikinci kuşağının sahneye çıkışını ifade ediyordu. Osmanlı birliği perspektifi ve Abdülhamit istibdat'ına son vererek Anayasa ve Meclisi tekrar yürürlüğe koyma ülküsü etrafında şekillenen cemiyetin merkezi Selanik ve Paris'ti. Bu kuşak ile birlikte, yeni Osmanlılar kadar İstanbul'da ve devlet üzerinde etkili olamasa da, Jöntürklüğün sonraki tüm serüvenine damga vuran şiddet kullanımı, ayrışma ve iç çatışma, komitacılık ve yarı askeri kadro ve eylem karakteri gibi özelliklerin yeşermesi söz konusu oldu. 1908 meşrutiyet devrimine kadar, başta Selanik ve Paris olmak üzere, Manastır, Edirne, Kosova, Cenevre, Londra gibi merkezlerde faaliyet yürüten cemiyetin ideolojik dönüşümü ve parçalanması da bu döneme rastlar.Üslup ve yöntem olarak giderek keskinleşen muhalefet mensuplarının sınıfsal yapısındaki değişim de bu sürecin nedenlerinden biridir. Yeni kurulan Tıbbiye ve Mülkiye gibi okulların, ilk defa taşradan ve küçük memur, esnaf çocuklarından talebe almasıyla birlikte önce bu okullarda ve giderek devlet bürokrasisinde beyzadeler-taşralılar çelişki ve çatışması yaşandı. İttihat Terakkinin hızla örgütlendiği ilk sosyal küme, işte bu okullarda ki taşra kökenli talebelerdi. Böylece modern siyasal geleneğin sınıfsal karakteri ilk örneğini de üretmiş oldu. Bu sosyolojik dönüşüm, Prens Sabahattin vakasında keskin bir ayrışmaya neden oldu. Kendine özgü liberal tezleri olan Prens Sabahattin grubuyla, Paris'te İTC'nin yayın organı Meşveret'i çıkaran Ahmet Rıza grubu arasında 1902 kongresinde ihtilaf yaşandı. Ve Prens Sabahattin "Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet' cemiyetini kurarak İttihatçılarla yollarını ayırdı.Öte yandan, başta Fransa, İngiltere ve sonradan Almanya olmak üzere, batılı devletlerin jöntürk muhalefetini kullanmaya dönük eğilimleri ile ittihatçıların stratejik ve taktik himaye arayışının örtüşmesinden doğan karmaşık ilişkiler de bu döneme rastlar. Bir yandan etkisi abartılsa da Talat bey, Dr. Nazım , Emmanuel Karasu ve Abdullah Cevdet gibi isimler üzerinden masonik bağlantılar, öte yandan Osmanlı kimliğinin korunması amaçlı güçbirliği politikası gereği Ermeni, Sırp, Bulgar ve Makedon çeteleriyle kurulan ittifaklar, bu ilişkilerin karmaşıklığıyla orantılı bir kafa karışıklığına yolaçıyordu. İkinci jöntürk kuşağı, güçlenmek ve iktidara biraz daha yaklaşmakla birlikte, 'devlet'e ve millete yabancılaşma riski barındıran kritik bir kulvara giriyordu. Gizlilik ve komitacı faaliyet tarzının da etkisiyle esrarengiz bir güce ulaşan cemiyetin yayın organlarında pozitivist esintili makaleler yayınlanması, dini ve örfi değerlerin sorgulanması, özellikle Abdülhamid'in İttihat Terakki Cemiyeti (İTC) aleyhine propagandalarına malzeme veriyordu. Ancak yine de istibdada karşı olan ulema ve İslamcı aydınlardan da İTC mensuplarının olması nedeniyle ciddi bir meşruiyyet sorunu yaşanmıyordu. Gerçi jöntürkler konusunda neredeyse ittifakla kabul edilen pozitivist ve laik karakter, bugün örneğin herhangi bir İslamcı cemaatin ya da tarikatın pozitif ilimler ve teknoloji merakıyla kıyaslanamayacak kadar zayıf ve belirsizdi. Ama o gün için söylenen sözü Dine refere etmeyen her fikir, rahatlıkla din dışı ve din karşıtı olmakla itham edilebilmekteydi. Şüphesiz bunda saraya bağlı devletlü ulema ve meşayih'in etkisi büyüktü. Yine de İTC, giderek hem fikri çeşitlilik hem de iç hizipleşmeler anlamında bir tür 'cephe' örgütü haline gelmekteydi.Aynı şekilde bireysel ideolojik karakterde, eklektik olmanın ötesinde çelişik ve paradoksal bir hüviyete bürünüyordu. İTC önderleri aynı anda hem batıcı ve batı düşmanı, hem Osmanlıcı hem Türkçü, hem İslamcı hem pozitivist, hem milli hem kozmopolit bir çizgiyi savunabiliyorlardı. İttihatçılık bu yönüyle fikir ve ideolojiyi asıl amaca hizmet ettiği ölçüde ve fanatik olmadan savunabilme kabiliyeti anlamını kazandı.İTC'nin özellikle Selanik ve Manastırdaki öğrenciler ve askerler arasında güçlenmesi, şüphesiz Balkanlardaki toprak kayıpları ve ayrılıkçı eğilimler karşısında yaşanan çaresizliğin sonucuydu. Sanki Balkanlardaki fetihlerle büyüyen devlet, şimdi oradaki kayıplarla çöküyordu. Dolayısıyla sınırda başlayan çöküntüye karşı direniş eğilimi de aynı noktada güçleniyordu. Bu süreç İTC'nin yarı askeri karakter kazanması ve şiddeti bir araç olarak daha fazla kullanmaya başlamasını doğurdu.
SUYU ARAYAN ADAMLAR1907-1918 yılları arası, jöntürklerin ve Osmanlıların son devresidir. Bu dönemde İTC artık romantik bir mülteci hareketi olmaktan çıktı ve 600 yıllık hanedanlığın erkini paylaşan yeni bir iktidar bileşeni olarak denkleme yerleşti. Ancak daima geri planda kalarak sadrazam ve paşaları yönlendirmeye dayalı ittihatçılıkla özdeş bir iktidar oluş pratiği sergiledi. Bu yöntem aslında devleti yönetme yeteneği ve kadrolarına sahip olmamaktan kaynaklanıyordu. Ama kapalı olmanın verdiği kudreti olduğundan güçlü görünme kurnazlığıyla telif edebildikleri için, hep iktidarda kalmayı başardılar. Nitekim ilk seçimlerde politik hileler , Hürriyet ve İtilaf yada Ahrar fırkası gibi İTC muhalifi partilere karşı çeşitli baskı ve yıldırma taktikleri ve siyasi suikastler, İTC nin siyasi geleneğimize kazandırdığı yenilikler olarak tarihe geçti.Bu dönem, bir başka açıdan şiddetin, ayrışmanın, savaşmanın ve ölümün yıllarıdır. Trajedi, dram, acı, hüzün içiçedir. Devletin genetik kodlarına kadar nüfuz eden korkuların, kaygıların ve parçalanmanın yaşandığı dönemdir. Milletin bilinçaltına kazınan travmanın tahripkar kuşatması sözkonusudur. İşte bu dönemin sayfaları 1907'de Resneli Niyazi ve Enver Paşanın dağa çıkmasıyla başlar. 1908'de meşrutiyet ilanı bayram ve ümit rüzgarları estirir. 1909 31 Mart olayı sonunda Abdülhamit tahttan indirilir ve ittihatçılar fiilen iktidarı yönetmeye başlar. Trablusgarp işgali, Balkan savaşı ve 1. Dünya Harbi .. 1915 Ermeni ayaklanması ve tehcir, 1916 Çanakkale destanı ve 1918 mütareke ve işgal...Bizim tarihimizin en uzun on yılı böyle yaşanır.Bu yıllar politika sanatına bizim orijinal eylemlerimizi de ekler.Örneğin, Enver Paşa'nın kurdurduğu Teşkilat-ı Mahsusa, modern siyasi tarihin ilk beynelmilel operasyon örgütüdür. İttihatçılar, dünya savaşına girerken düşmanların bilmediği yeni bir silahı, yaygın ve gayrı nizami savaşı sahneye sürmüştür.İngiltere ve Rusya'ya karşı, başta Anadolu ve Trakya olmak üzere, Ortadoğu, Kuzey Afrika, İran, Hindistan, Orta Asya, Uzak Asya ve Avrupa'da, istihbarat, karşı casusluk, gerilla savaşı, yerel direnişlerin organizasyonu, propaganda ve ajitasyon faaliyetleri gibi çok boyutlu bir mücadeleye girişen Teşkilatın ilk görev dağılımı, olayın boyutu hakkında yeterli bir fikir verir: Süleyman Askeri, İngilizlere karşı Irak'a, Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa, Senusilerle birlikte Trablusgarp'a ve Mısıra, Halil Paşa Rusya'ya karşı Kafkasya'ya, Rauf Orbay İngilizlere karşı Afganistan'a, Kazım Karabekir Rusya'ya karşı Tahranı işgal etmek üzere İran'a görevlendirilmişti. Libya'da Abdulaziz el Senusi, Cezayir'de Şerif Burgiba (Habib Burgiba'nın babası) ve Emir Abdulkadir, Mısırda Aziz Ali, Suriye de Şekip Aslan gibi Türkistan'dan Tunus'a, Hindistan'dan Hicaza kadar, her bölgenin önde gelen dini, siyasi ve aşiret liderlerinin çoğu teşkilat mensubu ya da destekçisiydiler.Teşkilat, Trakya'da Edirne'nin işgali tehlikesine karşı 1913'te göstermelik bir Cumhuriyet kurmaktan, Kuzey Afrika'da gerilla savaşı organizesine, o dönemde yeni oluşan İrlanda Kurtuluş Ordusuna lojistik destek göndermekten, Abdurreşit İbrahim kanalıyla Filipinler, Malezya ve Japonya'da propaganda faaliyetine, silah ve mühimmat temininden, casusluk etkinliklerine kadar, Osmanlı ufkunun dahi ötesinde çok yönlü bir savaş pratiği geliştirmişti.Dünya Savaşı'nı Almanya'nın kaybetmesiyle birlikte yenik sayılan İstanbul'un işgali sırasında, Karakol Teşkilatını kurarak Anadolu'ya silah ve kadro sevk etmişti ve Kuva-yı Milliye, Kuva-yı Seyyare , Müdafaa-yı Hukuk gibi yerel direniş odaklarının örgütlenmesinde de teşkilat mensuplarının rolü büyüktü.Enver paşa Türkiye'den ayrılırken Teşkilatı Hüsamettin Ertürk'ün liderliğine bıraktı ve ismini 'Umumu alem İslam ihtilal Teşkilatı "olarak değiştirdi.1950'li yıllarda Türkiye'deki Amerikan görevlisi P. H. Stoddard, muhtemelen CIA'nın soğuk savaş dönemi hazırlığı içinde olduğu bir zamanda, Teşkilat-ı Mahsusa konulu bir tez çalışması yapar ve kurucu liderlerden Kuşçubaşı Eşref'i bularak Teşkilat hakkında bilgiler alır. Kuşçubaşı'nın Stoddard'a söyledikleri, dönemin atmosferi ve teşkilat kadroları hakkında aydınlatıcı izler taşımaktadır:"Osmanlı devleti içinde gaye ve fikir birliği yapmak, bütün Türkleri bir bayrak ve bir devlet telakkisi altında birleştirmek, temsil ettiğimiz manevi iman nizamı olan müslümanlığı takip edilecek harici siyasetin müteessir kuvveti haline koymak ve bunun kadrosunu yetiştirmek gayesiyle Teşkilatı mahsusa kurulmuştu..."içimizden kimsenin kaybedecek birşeyi yoktu. Davamızın haklı olduğuna ve çalışmalarımızın mühim olduğuna inanmıştık. Sonunda kazanamayacak oluşumuzu gözardı etmeye meyyaldik. Hiç değilse harbin sonunda etrafımızdaki dünya çökmeden, ufak tefek birkaç zafer kazanabilirdik .. Durmadan çalıştık .. Bu işe gönül vermiştik .. Mantık ne derse desin .. Hiç bir zaman filozof ya da siyasetçi olmadım ve bu işten iyi dostlar, yara izleri ve kalça çıkığı, birkaç madalya ve memleketim için çok iyi döğüştüğümü bilmenin verdiği manevi tatmin dışında hiçbirşey elde etmedim..." (P. H. Stoddard, Teşkilat-ı Mahsusa, İst. 1957)1918-1922 Yılları arasında, Jöntürklük yenilgiyi kabullenmedi ve birbirini tamamlayan iki ayrı koldan tekrar direnişe geçti. İçeride, yani son kale olan Anadolu'da, Mustafa Kemal önderliğinde Milli Mücadele, ve dışarıda, yani Asya'da Enver paşa ve diğer İttihatçıların önderliğinde Pantürkist ve Panislamist özellikli anti emperyalist mücadele başladı. Mustafa Kemal ve Enver Paşa'nın kişisel çekişmesi ve rekabetini içerse de , bu iki farklı yol aslında birbirini tamamlıyor ve Anadolu'da yeni bir devletin kurulmasının şartlarını hazırlıyordu. Enver Paşa ve İttihatçılar, bir yandan yeni Sovyet rejimiyle diyaloga girerek hem Sovyetlerin İngiltere'ye karşı Almanya ile ittifak yapması için diplomasi yürütüyor, hem de Anadolu'da süren mücadeleye ve Asya'da başlatılacak anti-İngiliz ihtilallere Sovyet desteğini sağlamaya çalışıyordu. Sonuçta M. Kemal'in temsil ettiği , mantık ve realizme dayalı seçenek başarılı olsa da, Enver efsanesinin bütün Asya'da ve İslam aleminde başına bela olacağından korkan İngiltere'nin M. Kemal liderliğindeki Ankara hükümetine ve yeni Türkiye cumhuriyetine 'razı' olmasında Enverizm'in varlığının payı büyüktür. Nitekim İngiltere, Sovyetlerle anlaşma yolunu seçerek 1921 Mart ayında anlaşma yapmış, Sovyetlerin anti İngiliz hareketlere desteğinin kesilmesini şart koşmuştur. Bu antlaşma, dolaylı olarak yeni Türkiye hükümetini de kabullenmenin yolunu açmış ve sonuçta İngiltere Yunan'lılardan desteğini çekerek Ankara hükümetini tanımıştır.Sovyetlerin İngilizlerle anlaşması, Enverist seçeneğin kaybettiğini kesinleştirmişti. İngiltere, anlaşma yaptıktan hemen sonra Rusya'ya nota vererek, Afganistan'da İngiltere aleyhine faaliyetlerde bulunan Cemal Paşa'ya Rus desteğinin sona ermesini istemişti. Sovyet liderlerinin 'nefes almak' bahanesiyle anti-emperyalist faaliyetlerden vazgeçme politikası hemen etkisini göstermiş ve Enver Paşa'nın faaliyetlerine karşı tedbirler alınmaya başlanmıştı. Yolun bittiğini anlayan ve Ruslar'dan hıncını almak amacıyla Türkistan'da Basmacı hareketini Ruslara karşı ayaklandırmak için uğraşan Enver paşa, Pamir dağlarında her zamanki cesareti ile adeta intihar saldırısı olarak aktarılan bir çarpışmada şehit düştü. Cemal ve Talat paşa, ermeni suikastçiler tarafından katledildiler. Bazı ittihatçı kadrolar, M. Kemal tarafından sürgün edildi. Geri kalanlardan bazıları ise 1926 yılında Atatürk'e suikast olayı bahanesiyle idam edildiler. Böylece jöntürk çizgisi, yenilgisi ve tasfiyesiyle dahi yeni bir cumhuriyetin kuruluşuna hizmet ederek, amacına ulaşmış bir şekilde fiziken tasfiye edilmiş oldu. Kemalist kadrolar, yaşanan travma ve çöküşü ittihatçıların Almanya safında bir oldu bitti ile savaşa girmesine bağlamak suretiyle tasfiyeyi haklı çıkarıyorlardı, ama aslında en ciddi rakiplerinden kurtulmuş oldular. Tarihi bir belge olmamakla birlikte, Şeyh Sait isyanı'ndan sonra ve tabi isyanın 'etkisiyle' Musul'a el koyan İngiltere'nin, bir yan istek olarak son İttihatçıların tasfiyesini de dayatmış olması ihtimal dahilindedir.
sonuçta, 1826'da Fransa'nın arzusu yönünde yeniçeriliğin kanlı tasfiyesi gibi, tam yüz yıl sonra 1926'da İngilizlerin arzusu yönünde İttihatçılık tasfiye edildi. Genç Cumhuriyet, milletin varlık ve bekası davasında Osmanlı çınarının köklerinden filizlenen yeni bir damar halinde yoluna koyuldu.
JÖNTÜRKLER NEDEN KAYBETTİ?
Kemalist kadroların ittihatçılara yönelik suçlamalarında haklılık payı elbette vardı. Mustafa Kemalin Enver Paşa çizgisine yönelik maceracılık nitelemesi, sonuçta doğrulandı. Ancak Almanya'nın Ostpolitik(Doğu'ya doğru) siyasetinin peşine takılmak kendi başına bir hata olarak kabul edilse de eksik kalmaktadır. Bu hatayı da doğuran ve aslında başından beri bütün jöntürk çizgisine egemen olan bir zaaf, bizce İttihatçılığın temel hatasıydı: Jöntürkler, İngiliz emperyalizmini ve ekonomi-politiğini kavrayamamışlardı ve bu nedenle gücünü de küçümsemişlerdi. Bütün batı seyahatlerinde, doğunun geri kalmasını kötü yönetimlerde, batının ilerlemesini yeni politik araçlarda gören fikri sabitelerini pekiştirecek malzemelerle donandılar. Belki de padişah ve devletle olan o bize özgü ilişki tarzının etkisiyle, sadece devleti ve doğru ya da yanlış politikaları eksen alıyorlardı. Oysa İngiltere, daha doğrusu asıl adıyla Britanya, İspanyol, Portekiz ve Hollanda emperyalizminin devamı ama yeni ve daha orijinal bir örneği olarak ekonomi-politik bir güçtü. Doğulu zihnin askeri-dini temelli güç algılamasının sınırlarını aşan ve mutlaka yeni olguları ifade eden kavramlar ve araçlar yoluyla anlaşılması mümkün olan bu gerçeğin , jöntürkler tarafından ıskalanması, sadece Britanya politikalarının değil, içerde sürdürülen reform taleplerinin de eksikli ve paradoksal olmasının, dolayısıyla başarısızlığın temel nedeniydi. Salt iktidar hedefi ve yine iktidarın askeri tarzda kullanımıyla büyük güçlere direnme yönteminin yenilgiyle sonuçlanacağını kestirmek , o gün ve jöntürk psikolojisiyle kavranması imkansız bir şeydi. Öyle ki, 1900'lü yılların başında petrolün sanayi hammaddesi olarak kullanılacağının anlaşılması üzerine, Hind yolunun güvenliği politikasını terkedip, Ortadoğu'nun ele geçirilmesi politikasına yönelen İngiltere'ye karşı, hem devletin hem de jöntürklerin eski algılama ve anlayışlarını değiştirmemelerin de, bu imkansız olan neden yatıyordu; Devlet'te, Jöntürkler de Fransız devrimine kilitlenmiş ve sanayi devrimini ıskalamışlardı. Göremedikleri şuydu; çöken Osmanlı imparatorluğu değil, tarıma dayalı askeri düzenlerin tümüydü.Jöntürklerin ve devletin savaştığı düşman, esasta bilinçaltlarında yaşayan geçmişin haçlı-Moskof karışımı bir heyülaydı. Gerçekte ise karşılarında, hammadde, pazar, burjuvazi, ucuz işgücü, kentleşme, bilimsel ve teknolojik ilerleme, sömürü, sermaye birikimi gibi kavram ve olgular üzerinden anlaşılması mümkün yeni bir sürecin yarattığı somut bir düşman vardı. Sovyet devrimini gerçekleştiren kadro, sosyalizmin kazandırdığı diyalektik düşünme biçimi ve kapitalist emperyalizm gerçeğini kavradığı için , Jöntürklerle aynı koşullarda olmalarına rağmen, Rusya'yı yeni bir kabukla yine imparatorluk çapı ve gücünde tutmayı başarabilmişlerdi.Oysa, İttihatçıların Almanya tercihi dahi, kökleri daha derinde bulunan bir zihni yetersizliğin son örneği olarak salt askeri ittifak amaçlı bir tercihti: esas düşmanlardan biri olan Rusya ile savaşı kaçınılmaz görüyorlar ve Rusya'nın en yakın düşmanı olan Almanya ile ittifakı askeri stratejik bir tercih olarak seçiyorlardı. Oysa Almanya'nın kendisi dahi, emperyalist paylaşım kavgasına ekonomik politikaların zorunluluğu nedeniyle girmişti. Ve Osmanlı ile ittifakı, askeri değil ekonomik yayılma stratejisinin gereği olarak tercih etmişti.Jöntürklerin bütün eylemi ve söylemi, suyu tersine akıtmaya çalışmanın o trajik esintisini daima üzerinde taşıdı.Jöntürk çizgisi, kendinden öncekiyle yani Tanzimat'la çatışmış ve kendinden sonraki , yani Kemalizm tarafından aşılmıştır. Tanzimatçılar, Jöntürkleri , 'Osmanlıyı batıracaklar' diyerek engellemeye çalışmış, Kemalistler de 'Osmanlıyı batırdılar' diye suçlayarak tasfiye etmiştir. Oysa bizatihi jöntürklük, batışın ve çöküşün karşısında, hanedanlığı ve günü kurtarma peşindeki 'devlete rağmen' bir kurtuluş iradesi ve kurtarıcı figürü olarak sahneye çıkmıştı. Bu anlamda, Türk sağcılığı ve İslamcılığının da paylaştığı bu suçlamanın, gerçeği eksik kavrama eğilimini pekiştirmekten başka bir anlamı yoktur. Gerçek, çoğu tıbbiye kökenli jöntürklerin 'ölüyü' hasta sanarak biteviye tedavisiyle uğraşmalarıdır. Hataları ise, tedavinin yanlış yapılması değil, teşhisin yanlış koyulmasıdır. Ne var ki, onların vatanseverlik ve istikbale olan umutları, Osmanlının bittiğini kabullenememe duygusallığı ile birleşerek, sonuna kadar direnme yolunu tek seçenek haline getirmişti.
Jöntürkler hareketi, tarihimizde olup bitmiş ve anılarla yadedilecek bir olgu değildir. Bütün cumhuriyet dönemine şu veya bu şekilde damga vurmuş ve adeta temel siyasal esas ve usüllerin ekseni olarak yaşayagelmiştir. En önemlisi Osmanlı tarihi boyunca ilk defa devlet dışı ve millet kaynaklı bir elitin muktedir olmasını temsil etmeleridir.Jöntürk, temelde hanedan ve bağlılarının mutlakıyetine karşı, milletin devletini savunma davasıdır. Şerif Mardin'in tabiriyle, "seçkinlere karşı aşağıdan bakışın radikalizmidir".Bu bağlamda jöntürk, J. Habermas'ın kategorileştirmesiyle söylersek, 'Toplumun devletleşme talep ve arzusu'nun ideolojik ifadesidir. Politik temsilin, sosyal unsurların katılımıyla ve özerk bir tarzda-Anayasa ve meclis talepleri bağlamında-gerçekleşmesi davasıdır. Daha da ötesi, yüzlerce yıldır, Timur savaşı ve Şah İsmail olaylarından sonra adeta Anadolu'ya küserek kapılarını halka kapatmış olan Devlet'in politik küresini yeniden millete açma ve cumhuriyete/Demokrasiye giden yolun bu en köklü engelini kaldırma hareketidir.Jöntürkler, Osmanlı'nın kutsal düzeninin büyüsünü içerden bozan ve esasta millete ait olan Mülk'ün(devletin) gücünü kullanarak muktedir olan, milli iradenin seçkin öncüleridir. Yasak ve tabuları çiğneyip, artık bir zindana benzeyen düzenin duvarlarından yeni bir dünyaya pencere açmış, oradan ilk gördüklerini de içeriye aktararak değişme ve ilerlemenin ateşini tutuşturmuşlardır. Jöntürk, Kutsal otorite olan Sultan'ın çatık kaşlarından korkmayan ve ilk defa çürümüşlüğünü yüzüne vuran pervasızlıktır. Devlet'in ve Din'in bir hanedana tapulu olmasının ilk sorgulanması ve güç karşısında inatla doğruyu savunmanın zafere giden örneğidir. Jöntürk, bir büyük bunalım döneminde , kollektif vicdanın harekete geçmesi, varlık yokluk sınırında açığa çıkan derin reflekstir.Jöntürk, bir yönüyle jakobendir. İttihatçı jakobenliği, cahil ve çaresiz halk yığınlarına dayanmak yerine kendi gücüne dayanmak ve eksiğini de dışarıdan (devletten, devlet dışı güç sahiplerinden yada dış devletlerden) ödünç almak demektir. Jöntürklerin bir kadro hareketi olarak örgütlenmesi ve tepeden yönetme/yönlendirme tarzındaki politikaları, gücün bulunduğu yeri doğru tespit ederek en kısa yoldan devşirilmesi amacına matuftur. Güç, hiçbir zaman, özellikle de Osmanlı yıkılırken halkta olmadı. Güç, devletlerin elindeydi ve jöntürkler, başından sonuna kadar bu doğru adreslerin etrafında dolaştılar. Öyle ki, ittihatçıların yabancılarla ilişkisi dahi tekrar onlara karşı kullanılacak gücün biriktirilmesini amaçlıyordu. Bunu ne kadar sağlayabildikleri tartışılır. Fakat jöntürklerin hiç bir kanadının bir yabancı devlete ajanlık yaptıklarını hiçbir tarih yazmamaktadır. Jöntürklerin himaye ve ittifak anlayışı ve politikası, sui generis, kendine özgü bir karakter taşır. Örneğin Fransa'ya hem politik hem de ideolojik olarak yakın olan en kozmopolit kişiliklerden Ahmet Rıza, 1911 de borçlarını alamadığı için Midilli gümrüğünü işgal eden Fransa'ya karşı hem de Paris'te çıkardığı Meşveret gazetesinde ilk tepkiyi verir ve boykot kampanyası başlatır. Aynı şekilde, Avusturya'nın Bosna-Hersek'i ilhak kararı ve İtalyanların Trablusgarb'ı işgali sırasında da halkı sokaklara döken ve boykot kampanyaları düzenleyenler, ittihatçılardır. Bu gibi, İngiliz, Fransız, Alman sefaretleriyle ilişkileri, irtibatları olsa da, son tahlilde jöntürkler dönemin tek milli güçleri idiler. Sonuçta bütün hayatlarını zaten yabancı güçlere karşı savaşmaya adamışlardı.Jöntürklerin Jakobenliği, halk düşmanlığı değil, basit bir ittihatçı pragmatizmin ürünüydü. Yani gücün bulunduğu yerde bulunmak ve oradan halk lehine reformları gerçekleştirmek niyetinin ifadesiydi. Bu anlamda ittihatçı Jakobenlik, halk için güç devşirme çabasından başka bir şey değildir.Yıllarca yeni nesillerin zihinlerine kazınan ittihatçı düşmanlığı, onların ajanlığı, masonluğu, Sabetaycılığı, din düşmanı oldukları, imparatorluğu batırdıkları türünden yalan ve tahrifatla dolu propagandalarla sürdürüldü. Bütün iddialarından vazgeçmiş ve diz çökmüş bir ülkeyi ayağa kaldırma davasının çilekeş kuşaklarının aslında tek suçları iradeleri dışında, tarihin akışına ters bir misyonu üstlenmeleri ve sonuçta 'yenilmeleri' idi.Üçüncü kuşak Jöntürklerden ve Teşkilat-ı Mahsusa mensubu Mehmet Akif'in İstiklal marşı , bu tür kara propagandaların esastan reddi ve eleştirisidir, aynı zamanda. Tarih, jöntürklerin bu ülke ve millet için verdiği mücadeleyi yazmakta ve onları hakettikleri yerlerinde muhafaza etmektedir.Milletin varlık ve iktidar davası , jöntürklük üzerine koyulmuş barikatları aşıp, asıl kökleriyle buluşacak milli demokrat bir damarın teorik ve pratik müdahalesi ile birlikte gelişecek ve muktedir olabilecektir. Jöntürk, sağ ve sol kozmopolitizmi dağıtma ve milli, modern, cumhuriyetçi ve demokrat Türkiyeciliği siyasetin merkezine yerleştirerek 'büyük oyunu' bozma politikasıdır.
NEGATİF SELEKSİYON'A KARŞI JÖNTÜRK MODELİ
Soğuk savaşın dayattığı sahte çatışmalar, bir tür negatif seleksiyona yol açarak idealist kuşakların tasfiyesine ve konformist unsurların elitleşmesine kapı açmıştır.Türkiye bu negatif elemenin diyetini siyasetin esnaflaşması, bürokrasinin otokrasiye dönüşmesi,sivil toplum örgütlerinin kariyerizm ve oportinizmin aracı haline gelmesi ile ödemektedir. Resmi ya da sivil kanaat önderleri, karar vericiler veya kamuoyu oluşturucuların büyük çoğunluğu negatif seleksiyon sayesinde köşe tutanlardan, yükselenlerden oluşmaktadır.Türkiyenin kılcal damarlarında dolaşan bu kirli kan temizlenmeden sorunların çözümü ya da yeninin ortaya çıkışı sağlanamayacaktır. Hiçbir kutsalı, davası, değer yargısı kalmamış unsurların köşe başlarını işgal ettiği bir ülkede, uluslarası sistemin dayatmalarına karşı devlet ya da millet düzeyinde direnebilecek bir odak yaratmak mümkün değildir. Öte yandan kırılmış ve küstürülmüş kuşakların hesabını soracak, bu yarayı tamir edecek ve en azından gelecek kuşaklar için kör idealizmle alçakça bir realizmden oluşan iki uç yanlışın dışında dengeli ve verimli bir politik bilinç modeli üretecek çabaların gelişmesi sağlanmalıdır.İşte bunun için, yeni bir dünya kurulmaktayken, yenilmeyen, yeniliği isteyen, Millet, Vatan, Ahlak, Adalet ve Özgürlük davasını tekrar bu ülkenin ana davası haline getirecek, devlet ve millet içindeki tüm namuslu, haysiyetli insanların, her fikir, etnisite, meşrep ve mezhepten Milli unsurların kollektif vicdanını buluşturacak bir yeni Jöntürk rüzgarı gerekiyor. Türkiye ancak böyle bir rüzgarın sahneye çıkaracağı yeni elitleriyle 'Türkiye olarak kalma' ve yeniden büyüme yoluna girebilir.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)
